به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه» اين كتاب بجز متن اخلاق محتشمى مشتمل بر سه رساله ديگرازجمله، ادب الوجيز للولد الصغير، رساله در تولا و تبرا و مقالة فى فضائل امير المؤمنين على عليه السلام می باشد.           

اخلاق محتشمى كتابى است كه از لحاظ موضوع در رديف كتاب اخلاق ناصرى خواجه است و از نظر سبك ترجمه   نمونه ارزنده‏اى بشمار مى‏رود. داراى 494 صفحه و 40 باب در موضوعهاى مختلف اخلاق است. شيوه تاليف اين كتاب چنان است كه نخست درباره هر موضوع اخلاقى از قبيل: آفات حرص و طمع و اعراض از دنيا و اقبال بر آخرت و جز اينها آيه‏هايى از قرآن مى‏آورد و سپس به ياد كردن حديثهاى نبوى (از منبع‏هاى علويان) مى‏پردازد و آنگاه «از كلام حكماء و دعاة» نقل ميكند و ميدانيم كه دعاة يا داعيان در طريقت اسماعيليان در منزلت پنجم از هفت منزلت مرتبه‏هاى دعوت قرار داشتند،  1- رسول 2- وصى 3- امام 4- حجت 5- داعى 6- مأذون 7- مستجيب‏

و اين هفت منزلت از اعتقاد آنان به انتساب هفت نور به عالم ابداع سرچشمه مى‏گيرد، آنگاه عدد هفت را به هفت ستاره عالم حسى نيز مى‏كشانند و هفت نور علوى را علت  نورهاى جسمانى مى‏دانند.

*نگاهی به ابواب کتاب

  بابهايى درباره شكر و صبر و نماز ،رضا و تسليم و توكل و انقطاع به خدا مشابه مقامهاى صوفيان در اخلاق عملى درين كتاب ديده ميشود و اين حديث در منازل السائرين بدينسان آمده است: من لم يرض بقضائى و لم يشكر نعمائى فليعبد ربا سوائى (ص 53) (شرح منازل السائرين محمود فركاوى قادرى چاپ قاهره) كه در اخلاق محتشمى چنين است: «من لم يصبر على بلائى و لم يشكر لنعمائى و لم يرض بقضائى فليطلب ربا سوائى» (ص 108 اخلاق محتشمى).

و در ذيل من كلام الحكماء و الدعاة درباره شكر آورده: الشكر هو الاعتراف بنعمة المنعم على وجه الخضوع و قال آخر: «الشكر هو الثناء على المحسن بذكر احسانه (ص 103 اخلاق محتشمى) كه در شرح منازل چنين است: «و معانى الشكر ثلاثة اشياء: معرفة النعمة، ثم قبول النعمة، ثم الثناء بها» (ص 54) و در باب ايثار عين آية: «وَ يُؤْثِرُونَ ...» ص 308 در شرح منازل در ص 58 آمده است و در باب تواضع نيز آيه: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ ...» و آيه: «وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ ...» ص 285 بعين در باب تواضع در صفحه 61 و 62 منازل السائرين ديده مى‏شود.

*فهرست محتشم

چنانكه از ديباچه و خاتمه آن برمي آيد. محتشم ميخواسته خودش این کتاب را  تأليف كند و «در هر بابى از ابواب مكارم اخلاق از آيات قرآن و اخبار و اشارات و  احاديث پيغمبر (ص) و سخنان حكما و بزرگان چند كلمه‏اى ثبت  نمايد تا عموم رفيقان طالب علم  حاضر و غايب از آن بهره مندشوند، اين بود كه محتشم چند برگى بخط خود از آنچه بياد داشت نوشت و آن را «فهرست» ناميد.

*کاری که خواجه طوسی آن را تمام کرد

او در دنبال هر بابى مطالبى آورد ولى براى «ازدحام اشغال مملكت و گزاردن مصالح و مهمات رعيت» نتوانست آن را به پايان ببرد و ناگزير به خواجه طوسى دستور داد كه نوشته او را كامل سازد وگفت «شمه‏اى از آنچه از ما استماع ميكنى و در كتب اهل دعوت مى‏بينى با آن اضافه كرده تا چون تمام شود و مصلحت بينيم منتشر شود،   طوسى هم پذيرفت و آنچه از محتشم مى‏شنيد در آن مى‏نوشت. 

خواجه در اين كتاب، نخست آيات قرآن را آورده و سپس اخبار نبوى ،آنگاه خبرهاى علوى سپس سخنان امامان ديگر شيعى و همچنین از صحيفه سجاديه و پس از اين، سخنان فيلسوفان و داعيان اسماعيلى در اين كتاب آمده است.

*ترجمه ای ساده و روان

طوسى پس از هر بندى ترجمه ساده و بسيار روانى از آنها  انجام داده و اين ترجمه او در اين كتاب با ترجمه‏اى كه در اخلاق ناصرى و ترجمه ادب وجيز از عبارات عربى كرده است يكسان نيست بلكه با ترجمه‏هاى موجود در رساله تولا و تبرا (ص 567) و روضة التسليم  مشابه است.

اين كتاب بجز متن اخلاق محتشمى مشتمل بر سه رساله ديگرازجمله، ادب الوجيز للولد الصغير، رساله در تولا و تبرا و مقالة فى فضائل امير المؤمنين على عليه السلام می باشد.          

*- ترجمه رساله منسوب به دادبه پارسى يا ابن مقفع بنام (ادب الوجيز للولد الصغير) كه موضوع آن پندها و دستورهايى است به نوزادان و جوانان درباره خويها و آيين‏هاى زندگى و اگر از آن داد به پارسى باشد بي شك مانند ديگر تأليفهاى وى چون «ادب الكبير و ادب الصغير» از بزرگترين سرچشمه‏هاى تربيت و اخلاق نظرى در جهان اسلام است و در تأليف هاى ديگر مؤلفان اسلامى چون «ادب الدنيا و الدين» ماوردى و نوشته‏هاى ديگران تأثير بخشيده است و بايد آن را از منبع‏هاى مهم آموزش و پرورش در ايران باستان بشمار آورده، هر چند بسيارى از فصلها و بحثهاى آن با خصوصيتهاى اسلامى نيز درآميخته شده است.

اين رساله به استقلال داراى 65 صفحه است و درباره اسلوب ترجمه و نثر آن در ضمن بحث از شيوه اخلاق محتشمى گفتگو خواهد شد. رساله مزبور در گذشته به اهتمام مرحوم اقبال آشتيانى نيز طبع شده بود.

*رساله تولی و تبری

*- رساله در تولا و تبرا از خواجه نصير الدين طوسى داراى 9 صفحه. دراين رساله كوچك خواجه طوسى مسئله تبرا و تولا را كه از نشانه‏هاى تشيع است به شيوه فلسفى تجزيه و تحليل مى‏كند و آقاى دانش پژوه در ديباچه به بحث دراين موضوع پرداخته‏اند. نكته قابل توجه اينست كه نثر اين رساله با ديگر رساله‏ها بسيار متفاوتست و جنبه علمى آن بر جنبه ادبى غلبه دارد. زيرا نويسنده از هر روشى كه به تصنع انجامد در اين رساله پرهيز مي كند و حتى از عطفهاى تفسيرى مكرر و ناسودمندى دورى ميجويد و ميكوشد براى بيشتر اصطلاحهاى فلسفى كلمه‏اى فارسى يا اصطلاح ساده‏ترى بكار برد.  

*مقاله ای در فضلیت امیرالمومنین(ع)

  *- مقالة فى فضائل امير المؤمنين على عليه السلام كه بگواهى نسخه ما از خواجه طوسى است و بايد او آن را در محيط شيعى امامى نوشته باشد بويژه آنكه در آغازش خبرى از محمد بن يعقوب (كلينى) آمده است، اگرچه در ديباچه تفسير شهرستانى كه به روش باطنيان نوشته است هم از كافى كلينى ياد شده و پيداست كه در آغاز كار، اسماعيليان و اماميان چندان با هم دشمنى نداشته‏اند. بهر حال اين مقاله از رهگذر شيعى خواه سبعى يا اثناعشرى بسيار ارزنده است.